نام تجاری رشته ای از بازاریابی است که در قرن نوزدهم با ورود محصولات بسته بندی شده، به وجود آمد. شکل منحصر به فرد بطری های شرکت کوکاکولا (Coca-cola) آرم دایره ای شکل آبی و سفید رنگ اتومبیل بی ام دبلیو و سیب رنگارنگ و گاز زده شده ی شرکت اپل ،همگی نمونه های بارز از مارک های تجاری ای هستند که به خاطر آرم خود فوراَ شناسایی می گردند.در واقع،برای این که محصولات صنعتی و تجارتی هر تجارتخانه مشخص و معلوم گردد،تجار علامتی اختیار و اجناس خود را تحت آن علامت رواج می دهند.فایده ی آن این است که مشتری به محض ملاحظه ی علامت می داند که این محصول متعلق به تجارتخانه یا کارخانه ای است که مورد اعتماد او می باشد.استعمال علائم تجاری به قدری رواج دارد که مشتری فقط با ملاحظه ی مارک مبادرت به خرید می نماید بدون اینکه سازنده ی آن و یا تاجری که علامت متعلق به او است را بشناسد.
ماده ی 1 قانون علائم و اختراعات مصوب اول تیر 1310علائم تجاری را بدین صورت تعریف کرده است:«علائم تجارتی عبارت از هر قسم علامتی است اعم از نقش،تصویر،رقم،حرف،عبارت،مهر،لفاف و غیر آن که برای امتیاز و تشخیص محصول صنعتی تجارتی یا فلاحتی اختیار می شود. »
یکی از قدیمی ترین تعاریف یک نام تجاری توسط انجمن بازاریابی آمریکا (AMA) در سال 1960 ارایه گردیده است. این تعریف بر اهمیت آرم و علامت های به کار رفته در یک مارک تجاری به عنوان مبنایی برای تمیز آن مارک تجاری از مارک های دیگر تاکید می نماید. بنابرتعریف انجمن بازاریابی آمریکا نام تجاری عبارت است از : یک اسم، علامت، نماد یا طرح، یا ترکیبی از آن ها به منظور شناسایی کالاها و خدمات ارایه شده توسط یک فروشنده یا گروهی
در کوتاه ترین تعریف، نام تجاری را می توان سمبل و نمادی از کالا دانست که قادر است از طریق آرم، ترکیب رنگ، صدا، مظاهر و حتی شیوه های نوشتاری، پیام مورد نظر را به مخاطب منتقل ساخته و در اولین نگاه ،کالای مورد نظر را به ذهن وی آورد . . نشان تجاری که قابلیت ثبت شدن را داشته باشد می تواند یک یا ترکیبی از چند کلمه،حرف،عدد،نقاشی ،سمبل،نقش های سه بعدی (شکل و بسته بندی کالاها)علائم سمعی مثل موسیقی یا اصوات،رایحه و یا رنگ هایی جهت معرفی ویژگی ها باشد.
نام تجاری به عنوان یک میان بر می تواند ذهن انسان را در برخورد با سیل عظیم اطلاعات بازاریابی کمک کند و به عنوان چشم اندازی مدیران ارشد سازمان را از خطر خارج شدن از مسیر اصلی حفظ کند. یک چشم انداز مناسب برای نام تجاری در مدیران کارکنان و مصرف کنندگان انگیزه ی حرکت به سمت اهداف بزرگ تری را فراهم خواهد نمود. تبلیغ شرکت نایک (Nike) با این محتوا که شما نقره را نمی برید، شما طلا را از دست می دهید ؛ نمونه ای خوب از شیوه ای است که توانسته است چشم اندازی نو برای مصرف کنندگان محقق سازد وباعث تشویق رفتارهای بخصوصی گردد.
Iهمچنین نام تجاری فرصتی بی نظیر جهت اثر بخش کردن، متمایز کردن وهمین طور ماندگار نمودن کالاها و محصولات به دست می دهند که از این فرصت می توان به بهترین شکل برای اهداف بازاریابی و موفقیت یک سازمان استفاده نمود.آن ها می توانند هیجانات و عواطف مصرف کنندگان را بر انگیزانند و و چنانچه ذهنیت و انتظار مشتریان نسبت به کالا تامین گردد ،وفاداری مشتری به آن کالا را شکل دهند.در چنین شرایطی تعداد قابل توجهی از مشتریان ،حتی در صورتیکه کالاهای جانشین دیگری با قیمت های پایین تری در بازار عرضه شود متقاضی همین اسامی تجاری خواهند بود و کالای جانشین را نخواهند پذیرفت. ایجاد چنین تعهدی طی فرایندی صورت می گیرد که شامل آشنا شدن مشتری با محصول ،تاثیر گذار بودن نام برند و سپس ترجیح محصول است .
نام تجاری اگر فارسی باشد باید یک مستند معنائی در لغت نامه ی دهخدا داشته باشد. مناسب با فعالیت شرکت باشد و مزایای محصول را توصیف کند، توجه مصرف کننده را به خود جلب کند و برروی مخاطب نگرش مثبت ایجاد کند.در واقع یک برند موفق، برندی گیرا است که بتوان به سهولت آن را تلفظ کرد و تبلیغ نمود.
صفات مشخصه ی علامت تجارتی دارا بودن اصالت و تازگی است و این دو حاصل نمی شود مگر با ابتکار.اصالت به این معنی است که اختصاصی باشد و علامت استعمال شده از طرف دیگری در کالای مشابه نباشد وتازگی عبارت از این است که علامت ثبت شده به جهت تغییرات حاصله در آن از علامت سابق کاملاَ مشخص و متمایز باشد.
نظر به مراتب مزبور است که آئین نامه ی علائم ،کالاهای تجارتی را طبقه بندی کرده است و هر علامتی که برای طبقه ای از کالا ثبت شده در همان طبقه از طرف دیگری قابل ثبت و انتقال نیست.
علائم تجاری به چند دسته طبقه بندی می شوند:صنایع و محصولات شیمیایی، فلزات و مصنوعات فلزی، دستگاه و لوازم و آلات فنی و علمی و صنعتی، مصنوعات و اشیاء ساخته شده از مواد مختلف، مصنوعات نساجی، اسباب بازی و لوازم ورزشی، مواد غذایی و محصولات کشاورزی و سایر موارد...
یکی از تفاسیر ساده از یک نام تجاری به کاربردن آن به عنوان ابزاری برای بیان در اختیار داشتن مالکیت قانونی یک محصول است. ایجاد یک نام تجاری نشان دهنده ی یک سرمایه گذاری بر روی یک محصول می باشد و در نتیجه سازمان ها به دنبال در اختیار گرفتن حق مالکیت قانونی آن به عنوان یک وسیله ی پشتیبانی کننده در برابر تقلید کنندگان می باشند. ثبت قانونی یک نام تجاری تا حدودی برای آنان حمایت قانونی فراهم می کند.لذا، از عواملی که باعث تاثیر گذار بودن نام برند می گردد ثبت و حفاظت قانونی است.حفاظت قانونی از نام تجاری از گام های اصلی برای ایجاد یک برند قدرتمند است.در دنیای پر رقابت فعلی که روز به روز محصولات مختلفی ارائه می شود،شرکت هایی که دارای علائم و اسامی تجاری ثبت شده می باشند از امتیاز مصرف کننده ی مطلوب برخوردارند و عملاَ در مقابل خط مشی های رقبا بیمه شده اند. هنگامی که یک برند ثبت می گردد ، منجر می شود نام و نشانی که برای محصول برنامه ریزی شده ، به سلامت به کار بسته شود و از آسیب ها محفوظ بماند. در واقع تا زمانی که یک محصول یا خدمت دارای وجه ممیزه ی مشخصی نباشد ، می توان به سادگی آن را برند نمود و این برند را به گونه ای پایدار داشت .در ایران ثبت علائم تجاری و اختراعات بر عهده ی اداره ی مالکیت های صنعتی است. اداره ی مالکیت صنعتی سازمان ثبت و اسناد و املاک کشور، ثبت کلیه ی موضوعات مالکیت صنعتی اعم از اختراع ، علامت ، علامت جمعی و طرح صنعتی را بر عهده دارد ، همچنین تصدی امور مربوط به مالکیت صنعتی و همین طور نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان جهانی مالکیت معنوی و اتحادیه های مربوط به کنوانسیون های ذی ربط ، بر عهده ی سازمان ثبت اسناد و املاک است.
ثبت یک برند فواید و آثار بسیاری از جمله حق استعمال انحصاری علامت تجاری را به همراه دارد که به موجب آن از عرضه ی کالاهای مشابه توسط اشخاص ثالث تحت علائم تجاری که عین یا به طریق گمراه کننده ای مشابه علامت تجاری دیگر هستند جلوگیری می گردد. در این رابطه نکته ی حائز اهمیت آن است که حق استعمال انحصاری علامت تجاری فقط برای کسانی محسوب می شود که علامت خود را به ثبت برسانند.
هنگامی که یک برند ثبت می شود ، منجر می شود نام و نشانی که برای محصول برنامه ریزی شده ، به سلامت در مسیر تحقق اهداف یک سازمان به کار بسته شود و از آسیب ها محفوظ بماند. در واقع ثبت یک علامت تجاری فواید و آثار بسیاری را به همراه دارد ،از جمله ی این فواید عبارتند از:
*حق استعمال انحصاری علامت تجاری فقط برای کسانی محسوب می شود که علامت خود را به ثبت برسانند.در صورت پرداخت مبلغ ،طبق قانون ثبت علائم تجاری، پس از ثبت علامت ،شرکت حق انحصاری پیدا می کند که به موجب آن می توانید از عرضه ی کالاهای مشابه توسط اشخاص ثالث تحت علائم تجاری که عین یا به طریق گمراه کننده ای مشابه علامت تجاری شما هستند جلوگیری نمایید.چنانچه اگر تولید کننده ای بدون اجازه از نام تجاری شما استفاده کند می توانید از طریق مراجع قضائی اقدام نموده و خسارت سوء استفاده از نام تجاری خود را طلب کنید.بدین ترتیب ،حفاظت علائم تجاری مانع تلاش های متقلبان برای استفاده از علائم مشخص به منظور فروش محصولات و ارائه ی خدمات نامرغوب می شود.ثبت برندهای محصولات تجاری همین طور برای مصرف کنندگان نیز شرایط سالمی را به وجود می آورد تا به دور از بازار سیاه اجناس تقلبی با خیالی آسوده و با آگاهی کامل ، در شرایطی منصفانه و سالم به انتخاب کالاهای مرغوب و مورد نیاز خود بپردازند، چرا که اگر رقیبان از علامت تجاری مشابه یا یکسان استفاده نمایند ، مشتریان را گمراه ساخته و با ارائه ی محصولی با کیفیت نازل و نا مرغوب ،هم مصرف کنندگان را متضرر ساخته و هم به سود شرکت لطمه خواهند زد و هم اعتبار و وجهه ی شرکت رابه طور جبران ناپذیری به خطر می اندازند.چالشی که امروزه کسب و کارهای ما با آن رو به رو هستند.
*ثبت برند می تواند برای سهامداران نیز ایجاد ارزش افزوده ی سهام کند و باعث افزایش درآمد شرکت شود.
*ثبت علامت تجاری تضمین می کند که مشتریان می توانند محصولات را از یکدیگر تشخیص دهند .
*شرکت ها را قادر می سازد محصولاتشان را از یکدیگر متمایز سازند.
*ثبت علامت تجاری می تواند برای دریافت وام نیز حائز اهمیت باشد.
*ثبت علامت تجاری می تواند برای شرکت ها وجهه و شهرت ایجاد کند و ابزار مناسبی جهت بازاریابی باشد.
*علامت تجاری، قابل نقل وانتقال است و می بایست وفق مقررات قانون ثبت علائم و اختراعات ایران به ثبت برسد.-برای ثبت انتقال باید اظهارنامه ی جداگانه و سواد مصدق سند انتقال،و در صورتی که انتقال قهری و به طریق ارث باشد سواد مصدق هر سند دیگری که مثبت انتقال به طریق ارث باشد به دائره ی ثبت علائم تسلیم شود تا پس از ثبت در ذیل ثبت اولیه و آگهی در مجله ی رسمی،تشریفات ثبت انجام گردد-. لذاصاحب علامت می تواند آن را به دیگری انتقال دهد ، زیرا حق داشتن علامت یک نوع امتیازی است که به خودی خود دارای ارزش است و حق تجارتی محسوب می شود به این جهت جز اموال صاحب علامت بوده و با فوت صاحب علامت به ورثه منتقل می شود.لذا تفویض اجازه ی استفاده از یک علامت تجاری ثبت شده به شرکت های ثالث داده می شود که می تواند منبع درآمد بیشتری برای شرکت یا شخص به وجود آورد و یا اساس انعقاد یک موافقت نامه ی اعطای نمایندگی فروش باشد.
*یک علامت تجاری ممکن است دارائی ارزشمند کسب و کار باشد.
* شرکت ها را تشویق می کند در حفظ یا بهبود کیفیت محصولات سرمایه گذاری کنند.
به موجب قانون، ثبت علائم تجاری اختیاری است ، مگر در مواردی که دولت آن را اجباری نماید.دوره ی حمایت از علامت تجاری ده سال است که می توان آن را به دفعات نامحدود با پرداخت هزینه های پیش بینی شده در مقررات تمدید نمود.طبق مصوبه ی سوم اردیبهشت 1328 هیاًت وزیران،ثبت علائم برای هر یک از این موارد اجباری است:
الف) داروهای اختصاصی مورد استفاده ی طبی
ب) مواد غذایی که در لفاف و ظروف مخصوص عرضه می شوند.
ج) نوشیدنی ها و آب های گازدار
ه) لوازم آرایش که برای استعمال مستقیم بر روی پوست انسان به کار می رود.
لذا به موجب این ماده،تمام اجناس دارویی و طبی و مواد غذایی مذکور در آن آیین نامه،اعم از آن که در داخل ایران ساخته و یا در خارج ساخته و وارد کشور شود و در بازار تحت اسم مشخصی که بر روی برچسب آن زده می شود به معرض فروش قرار گیرد، باید دارای علامت صنعتی یا تجارتی ثبت شده بوده و در روی برچسب نکات زیر تصریح شود:
الف-اسم تجارتی و نشانی سازنده ی جنس با قید کشور مبدا
ب-شماره ثبت علامت در ایران
بر اساس ماده ی 2 این آیین نامه،علامت و مشخصات بالا باید قبل از به معرض فروش قرار دادن جنس ،روی اجناسی که از خارجه وارد شده قید گردد.همان طور که در ماده ی 7 آیین نامه آمده است،برچسب مقرره در ماده ی 1 باید طوری الصاق شود که نتوان آن را از روی لفاف یا ظرفی که در آن جنس به معرض فروش گذاشته می شود به سهولت برداشت و تنظیم آن باید به طریقی باشد که نام کشور مبدا و نام و نشانی سازنده ی علامت و شماره ی ثبت و از زمانی که وزارت بهداری اعلام کند شماره و تاریخ اجازه ی فروش در ایران خوانا باشد.تمام این نوشتجات که بر روی برچسب الصاق شده به اجناس خارجه ممکن است به زبان بیگانه باشد ،استعمال زبان فارسی نیز اختیاری خواهد بود.
بر اساس آیین نامه ی فوق الاشاره،در سال 1342 وزارت اقتصاد آگهی ای را تحت عنوان(آگهی وزارت اقتصاد)راجع به اجرای مقررات آیین نامه نصب و ثبت اجباری علایم صنعتی بر روی اجناس دارویی،خوراکی و آرایشی صادر کرده است.به موجب این آگهی،کلیه ی داروهای اختصاصی مورد استعمال طبی یا دامپزشکی،مواد غذایی،آرد های مخصوص-چای های مختلف،کاکائو،شکلات،آب نبات،پنیر،مربا،ترشی،کره،روغن های مختلف، آب های معدنی یا گازدار،شربت وآب میوه،لوازم آرایش و وجاهت که برای استعمال مستقیم بر روی بدن انسان به کار می رود مانند صابون،خمیر،پماد،پودر،محلول،عطریات،ادکلن اعم از آن که در داخل ایران ساخته و یا در خارج ساخته و وارد کشور می شود بایستی با برچسبی که دارای علامت صنعتی یا تجارتی ثبت شده موجود باشد ،به معرض فروش گذاشته شود.
بر روی برچسب باید اسم تجارتی و نشانی سازنده ی جنس با قید کشور مبدا و شماره ثبت علامت در ایران و شماره و تاریخ اجازه ی وزارت بهداری(در مورد داروها قید شود).در خاتمه ی این آگهی آمده است:بنابراین به کلیه ی وارد کنندگان و تولیدکنندگان اجناس مشروحه ی فوق اخطار می شود که از تاریخ نشر این آگهی در ظرف مدت یک ماه نسبت به ثبت و نصب علایم مقرر در این آیین نامه اقدام نمایند.پس از انقضا مهلت یک ماه، کلیه ی کالاهایی که علائم مربوط به آن ها ثبت و نصب نشده باشد اعم از این که نزد واردکننده یا تولیدکننده یا فروشنده(عمده فروش،مغازه دار،کسبه جزء)پیدا شود عین کالا ضبط و طبق بند(ب)از ماده ی 249 مجازات عمومی تحت تعقیب قانونی قرار خواهد گرفت.
طبق ماده ی 47 قانون ثبت علائم تجاری مصوب سال 1386 ،با رعایت قوانین و مقررات ثبت اجباری نام های تجارتی،این قبیل نام ها حتی بدون ثبت،در برابر عمل خلاف قانون اشخاص ثالث حمایت می شوند.هر گونه استفاده از نام تجارتی توسط اشخاص ثالث،به صورت نام تجارتی یا علامت یا علامت جمعی،یا هر گونه استفاده از آن ها که عرفاَ باعث فریب عموم شود،غیر قانونی تلقی می شود.
بر اساس ماده ی 5 قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب 1310،علائمی را که نمی توان به عنوان علائم تجارتی یا یکی از اجزا آن قرار داد عبارتند از:
1)پرچم کشور و هر کشور دیگری که دولت آن را به عنوان علامت تجارتی منع کند.
2)علائم دولتی،مملکتی و رسمی (مانند آرم جمهوری اسلامی ایران،هلال احمرو...)
3)علائم منافی نظم یا عفت عمومی
4)علائمی که قبلا به ثبت رسیده باشند.
5)کلمات یا عباراتی که به نوعی انتساب به سازمان ها یا مقامات رسمی ایران را تداعی یا القا نماید،از قبیل قید کلماتی چون انقلابی یا دولتی و نظایر آن ها
تغییرات-در صورتی که صاحب علامت بخواهد در جزئیات علامت تغییر دهد و یا به طبقات محصولی که علامت برای آن اختصاص داده شده اضافه کند مثلاَ علامتی که برای بسته های چای ثبت نموده برای لوازم آرایش نیز اختصاص دهد،باید به موجب اظهارنامه ی جداگانه تقاضا نماید تا دایره ی ثبت علائم با ثبت آن در ذیل ثبت اصلی و آگهی در مجله ی رسمی تصدیق مجددی به تقاضا کننده ی ثبت بدهد.
مقررات جزائی-قانون،علائم تجارتی را که حق استعمال انحصاری آن به اشخاص معین داده شده،مورد حمایت خود قرار داده و اشخاص دیگر را از تعدی و تخطی نسبت به آن منع می نماید و به جهت منافعی که برای جامعه در رواج علامات تجارتی هست اشخاص متعددی را محکوم به جبران خسارت صاحب علامت می نماید و دامنه ی خسارت را به قدری وسیع قرار داده که شامل ضررهای وارده و حتی منافعی می داند که طرف از آن محروم شده است(ماده ی 49).در واقع قانون،عدم النفع را در این مورد جز خسارت قرار داده است.علاوه بر آن مقررات سختی برای تعقیب جزائی وضع گردیده است.قانون مجازات اسلامی(تعزیرات)مصوب مرداد ماده ی 1362 برای متخلفین مجازاتی به شرح زیر تعیین نموده است:
ماده ی 122-هر کس علامت تجاری ثبت شده در ایران را عالماَ جعل کند یا با علم به مجعول بودن استعمال نماید یا در روی اوراق و اعلانات یا روی محصولات قرار دهد یا با علم به مجعول بودن به معرض فروش گذاشته یا به فروش به رساند یا به الحاق یا کسر یا تغییر قسمتی از خصوصیات آن تقلید کند بنحوی که موجب فریب مشتری شود،به مجازات شلاق تا 74 ضربه محکوم خواهد شد.
ماده ی 123-هر کس محصولی را که دارای علامت مجعول یا تقلیدی بوده یا دارای علامتی است که من غیر حق استعمال شده است از ایران صادر و یا به مملکت وارد کند،به حبس از سه ماه تا سه سال محکوم می شود.
ماده ی 124-اشخاص ذیل به حبس تا شش ماه محکوم خواهند شد:
1-کسانی که علامت تجارتی اجباری را در روی محصولی که اجباراَ باید دارای آن علامت باشد استتعمال نکنند.
2-کسانی که عالماَ محصولی را به معرض فروش گذاشته یا به فروشند که دارای علامتی نباشد که برای آن محصول اجباری است.
قابل توجه است امروزه در تمامی کشورها علائم تجاری ثبت و محافظت می شود.هر یک از دفاتر ملی یا ناحیه ای ،ثبت علائم را که شامل اطلاعات کامل درخواست برای ثبت و تمدید است نگهداری می کنند،هر چند نتایج چنین ثبتی محدود به کشور مربوطه(یا ثبت های ناحیه ای کشورهای مربوطه)باشد.
به منظور جلوگیری از ثبت جداگانه در هر دفتر کشوری یا ناحیه ای، WIPO نظام بین المللی ثبت علائم را اجرا می کند .این نظام توسط دو عهد نامه اداره می شود:توافق نامه ی مادرید،وابسته به ثبت بین المللی علائم و پروتکل مادرید(موافقت نامه ی مادرید،شخص دارای اتصال توسط ملیت،مقر یا موًسسه) یا کشوری در ارتباط با یک یا هر دوی این عهدنامه ها می تواند بر اساس ثبت یا درخواست در دفتر آن کشور،ثبت بین المللی موًثری در چند یا تمام کشورهای عضو اتحادیه ی مادرید بدست آورد.
